Người ta thường hay nói gái Liễu Mai, trai làng Vân với ngụ ý rằng con gái làng Liễu xinh đẹp, dịu dàng, con trai làng Vân vạm vỡ, khoẻ mạnh, làm ăn buôn bán giỏi. Hai làng Liễu Vân nằm sát cạnh nhau cùng những làng khác tạo lên một thương cảng Vân Đồn làm ăn thịnh vượng.
Ở làng Liễu có một cái giếng nước to lắm, người dân ở đây gọi đó là giếng Hệu. Từ nhỏ tôi đã nghe thầy bu kể rất nhiều về giếng Hệu của làng. Bu hay bảo rằng, giếng Hệu chẳng những là một cái giếng phục vụ nước cho dân làng mà còn là nơi hẹn hò của trai gái làng Liễu, làng Vân và ngày xưa nhờ giếng nước ấy mà thầy bu mới quen nhau. Mỗi lần bu kể, mắt bu sáng như sao, tay bu thoăn thoắt vá áo, miệng bu liến thoắng nói. Lúc ấy ba chị em tôi xúm lại quanh bu, tôi ngồi dưới nhất nhìn thấy hết những nếp nhăn trên gương mặt khắc khổ của người đàn bà mới qua tuổi băm. Tính cả tuổi mụ thì năm nay bu mới ba mươi lăm tuổi còn ít hơn tuổi phu nhân của xã trưởng. Dưng mà phu nhân xã trưởng trẻ lắm, trông như chỉ hơn chị Hạnh tôi mấy tuổi. Chị Hạnh hay nói, bu vất vả nên bu già, phu nhân xã trưởng nhàn hạ nên trẻ trung phơi phới. Thế nhưng với tôi bu vẫn là người đàn bà đẹp nhất.
– Dung ơi, ra đồng gọi bu với chị Hạnh về cho thầy.
Tiếng thầy tôi cất lên kéo tôi khỏi dòng suy nghĩ miên man. Trên nhà hình như có khách, tôi khẽ đáp dạ sau đó bắc ấm thuốc trên bếp rồi mở cửa đi ra đồng. Trời sang thu mà vẫn nắng gay gắt, trên bầu trời còn chẳng gợn một đám mây. Mấy năm nay thầy tôi bệnh nên đã nghỉ dạy, tính ra từ lúc ấy nhà tôi chẳng còn mấy khách khứa đến thăm như hồi thầy khoẻ nên tự dưng tôi thấy là lạ. Tôi men theo con đường đi ra cánh đồng, lúa mùa gặt vàng ươm cả một vùng, mùi lúa thơm lâu lâu lại xộc vào mũi khiến tôi thích thú vô cùng. Khi thấy thấp thoáng bóng bu, chị Hạnh và thằng Tý đang khom lưng cắt lúa tôi liền cất tiếng gọi:
– Bu ơi, chị Hạnh ơi về thầy bảo.
Gọi mấy câu bu với chị Hạnh mới lên bờ, còn chưa kịp nói bu đã mắng tôi:
– Làm gì mà cứ ầm ĩ lên thế? Bu dặn bao nhiêu lần rồi? Con gái con đứa đi nhẹ nói khẽ cười duyên. Cứ thế này rồi ai chịu rước đi, mười bốn tuổi rồi mà không có cái mối nào, mày xem con Hà, con Dinh kém mày mấy tuổi đã có chồng rồi mày vẫn nhởn nhơ lông bông? Thế có chuyện gì đấy?
– Bẩm bu. Nhà có khách, thầy kêu con mời bu với chị Hạnh về ạ.
Bu tỏ ý hơi ngạc nhiên nhưng rồi liền đưa chiếc non mê cho tôi, dặn dò tôi với thằng Tý đẩy lúa về sau, bu với chị về trước. Tôi với thằng Tý chất lúa lên xe thồ rồi lại men theo đường làng đi ra khỏi cánh đồng. Khi tôi với thằng Tý về đến sân cũng có tiếng cười nói xôn xao. Mấy người khách từ trong gian nhà chính bước ra đi về, người nào người nấy áo hoa, khăn xếp nom đến là sang trọng. Tôi khẽ cởi nón mê cúi đầu chào rồi chạy ra sân giếng dội nước cho mát. Đến lúc vào trong nhà, bỗng dưng tôi thấy chị Hạnh khóc, chị vừa khóc vừa tức tưởi nói:
– Con xin thầy bu, đừng gả con đi. Thầy bu cũng biết con thương cậu Phúc…
Chị còn chưa nói hết câu thầy đã rít lên:
– Cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy. Ba ngày nữa nhà người ta sẽ đem trầu cau sang hỏi, người ta lấy chính thất chứ có nạp lẽ đâu mà chị khóc với lóc. Chị xem cái làng này ai sướng hơn chị? Nhà ông Lý giàu nhất ở đây của ăn của để không hết, lấy về là phúc phận của chị đấy, cậu Bảo còn là cháu quan viên. Thầy nói cho chị biết, chuyện này thầy đã quyết, chị đừng có mà làm loạn. Từ xưa tới nay chỉ có chuyện cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy chứ làm gì có chuyện con cãi lời cha mẹ như chị?
Chị Hạnh nghe xong chạy vào buồng đóng sập cửa lại, thầy bu tôi ngồi bên ngoài khẽ thở dài. Tôi rón rén gọi mấy câu nhưng chị Hạnh không mở, chị khóc nức nở. Mãi đến tận chiều khi tôi đang đốn củi nấu cơm chị Hạnh mới bước xuống. Hai mắt chị sưng vù, chị ngồi xuống cạnh tôi thẫn thờ nói:
– Dung, giúp chị một việc.
– Việc gì thế chị?
– Em mang bức thư này gửi đến cậu Phúc giúp chị. Để chị nấu cơm cho, mang mau đi, cầm cả mấy hào này đi mua muối nữa.
Tôi hiểu ý nhận lấy bức thư rồi đi ra cổng. Thầy tôi vẫn nằm trên giường ho sù sụ, bu tôi thì ở phía sau vườn hái rau. Tôi đi qua khẽ nói nhỏ:
– Bẩm thầy, con đi mua ít muối ạ.
– Ừ đi nhanh đi, thằng Tý đâu ra đấm lưng cho thầy một chút.
Nghe thầy nói vậy tôi liền ba chân bốn cẳng chạy ra đầu làng. Tôi biết chị Hạnh và cậu Phúc thương nhau từ lâu. Mấy lần chị kể với tôi, chỉ cần qua tang thầy cậu, bu con cậu sẽ mang trầu cau sang rước chị về. Tính ra, nhà cậu Phúc mới là môn đăng hộ đối với nhà tôi vì cả hai nhà đều nghèo rớt mồng tơi. Thầy tôi trước kia làm thầy đồ, nhưng bệnh nên cáo lão lui về. Mẹ tôi làm nông nhưng lại chẳng có đất đai, đồng lúa thực chất là được ông Lý cho mượn để trồng trọt. Nhà ông Lý giàu lắm, ở cái vùng này không ai giàu hơn ông, đất đai nhà ông rộng bao la bát ngát, người làm cũng ngót cả mấy trăm. Ông Lý có ba bà vợ, cậu Bảo là con của người vợ cả, là cháu ngoại quan viên. Đấy là tôi biết loáng thoáng như vậy chứ còn chi tiết thế nào tôi không rõ.
Khi tôi đến nhà cậu Phúc thấy hai bu con cậu đang xếp trứng vào giỏ. Thầy cậu mất hai năm trước vì bệnh tật. Nhìn thấy tôi cậu liền nói:
Tôi lắc đầu đưa thư cho cậu sau đó chào hai bu con cậu rồi chạy ra chợ mua muối rồi lại chạy về. Buổi tối hôm ấy ăn cơm xong, thầy bu tôi ngồi bàn chuyện cho chị Hạnh. Thấy chị nguôi nguôi thầy bu cũng có vẻ yên tâm, tối bu còn mua cho chị mấy cái bánh rán khiến tôi với thằng Tý ghen tỵ ra mặt. Chị Hạnh là niềm tự hào của thầy bu tôi, chị năm vừa tròn mười bảy, thực ra cái tuổi này hơi muộn để lấy chồng nhưng riêng chị Hạnh thì nếu có lấy mọi người vẫn cứ tiêng tiếc. Ở cái làng Liễu Mai này chị nổi tiếng xinh đẹp nhất vùng lại tề gia nội trợ, công dung ngôn hạnh thứ gì cũng có. Cái chuyện chị thương cậu Phúc thầy bu tôi biết, nhưng chẳng ai cấm đoán chị. Dạo trước tôi còn nghe bu nói đợi chị Hạnh đi lấy cậu Phúc bu tôi sẽ tìm cho tôi một mối. Ai dè hôm nay thầy bu lại định gả chị Hạnh cho cậu Bảo nhà ông Lý. Nhưng tôi biết kể cả thầy bu có thương chị Hạnh cỡ nào thì cũng khó mà từ chối. Nhà ông Lý vừa giàu có, lại có thân có thế đừng nói là một chị Hạnh, đến mười chị Hạnh ông đã muốn cũng phải chấp nhận.
– Dung.
Tiếng chị Hạnh nghèn nghẹn cất lên.
– Dạ.
– Nghèo là một cái tội đúng không?
Tôi chẳng biết đáp lại gì, câu hỏi này đâu cần có câu trả lời. Nó là rõ ràng rồi, nhất là đã nghèo còn mang phận nữ nhi. Chị Hạnh đưa tay quệt nước mắt rồi quay vào trong tường. Ở bên kia buồng thầy tôi lại ho, bệnh của thầy đến nay vẫn không thuyên giảm ngược lại ngày càng nặng. Tiền nong trong nhà cắt thuốc cho thầy giờ cũng kiệt quệ. Bu tôi ngoài ngày làm đồng, hết mùa lúa lại đi theo mấy đám dân làng sang tận làng khác để mò cua bắt ốc bán kiếm tiền. Mấy năm trước tôi với thằng Tý còn được thầy dạy cho con chữ, nhưng đến năm nay thầy yếu không còn dạy nổi. Nhà cũng không có tiền cho thằng Tý lên huyện để học. Thầy tôi lắm lúc ngồi trong buồng lại thở dài rồi nói với bu:
– Cô Diệp nhà xã trưởng ấy thế mà được lên kinh thành học. Người ta phận nữ nhi còn được học hành đàng hoàng vậy mà thằng Tý nhà mình lại phải ở nhà đi cắt lúa với bu nó. Cũng tại tôi bệnh tật, để cho bu nó, cho mấy đứa con phải khổ.
Mỗi lần thầy nói xong, bu lại ra giếng ngồi lặng lẽ. Ở nhà này xét ra tôi lại được học nhiều nhất. Chị Hạnh từ bé chỉ học để biết chút ít còn suốt ngày quanh quẩn ở nhà lo việc đồng áng. Thấy chị khóc mà tôi xót hết cả lòng, từ nhỏ chị vất vả cùng bu vất vả bươn trải, việc gì nặng chị cũng nhận làm, có gì ngon cũng nhường cho tôi với thằng Tý. Tôi thương chị, nhưng không biết an ủi thế nào cho phải.
Tôi nằm nghĩ vẩn vơ, thực lòng tôi cũng muốn chị được lấy người mình yêu. Nhưng suy cho cùng, trong cái xã hội này tình yêu là thứ tình cảm rẻ mạt. Vốn dĩ, làm gì mấy ai yêu nhau đến được với nhau, ngoài môn đăng, hộ đối lại còn có trăm vạn giáo điều hà khắc chắc gì vượt qua nổi? Tôi khẽ thở dài, đưa tay ôm lấy chị nhưng rồi cơn buồn ngủ ấp đến khiến tôi không muốn suy nghĩ nữa. Đến nửa đêm khi tôi còn đang say sưa bỗng thấy có tiếng lạch cạch bên ngoài. Lúc mở mắt ra chợt thấy chị Hạnh khẽ vén màn bước vào trong. Đêm hôm rồi chị đi đâu về? Tôi muốn hỏi, nhưng không mở mắt nổi lại tiếp tục cơn mộng mị.
Mấy ngày tiếp theo bỗng dưng chị Hạnh như người mất hồn. Lắm lúc chị cứ thần người ra, thầy bu tôi thì nghĩ chắc chị sắp được gả đi nên tâm lý bất ổn. Nhưng tôi thấy chị cứ lạ lạ. Thế rồi đêm trước khi nhà ông Lý mang trầu cau sang, canh năm tôi đang ngủ bỗng nghe tiếng quát tháo ầm ĩ còn có tiếng khóc lóc của chị Hạnh. Tôi liền bật dậy, mở then cài đi ra ngoài gian giữa, chị Hạnh quỳ dưới đất, thầy tôi thì cầm roi mây vừa vụt chị vừa rít lên:
– Sao mày lại làm ra cái trò gia phong bại hoại này hả Hạnh? Tại sao? Mày muốn cả nhà này không ngẩng đầu lên nổi với mày à? Mày muốn cạo đầu bôi vôi thả trôi sông sao hả Hạnh?
Thầy tôi vừa đánh, vừa ho, bu tôi đứng bên cạnh khóc nức nở. Thằng Tý thì ôm lấy chị gào lên:
– Thầy ơi, đừng đánh chị nữa, thầy đánh chết chị mất thôi thầy ơi.
– Để tao đánh chết nó đi, thứ đàn bà con gái mất nết. Nuôi mày bằng này tuổi mà mày dám làm ra cái trò đấy sao? Thằng Tý cút ra ngoài không tao đánh cả mày đấy.
Tôi vẫn chưa hiểu chuyện gì, nhưng thấy chị Hạnh bị đánh thì cũng lao vào ôm chị. Thầy bỗng dưng ngồi bệt xuống đất ho thành cơn, thầy ho đến mức bật cả máu. Tôi sợ hãi lấy cho thầy chén thuốc, thế nhưng thầy hất văng xuống nền nhà vỡ tan tành. Rốt cuộc chị Hạnh làm gì khiến thầy bu tôi tức giận đến vậy? Tôi muốn hỏi, nhưng không mở lời được. Bu đưa thầy lên giường, thầy nằm đó, hai hàng nước mắt cũng chảy ra. Chưa bao giờ tôi thấy thầy khóc, vậy mà lúc này nước mắt lại chảy trên gương mặt nhăn nheo già nua ấy. Chị Hạnh vẫn quỳ không đứng dậy, chiếc áo nâu của chị cũng không che được bờ vai rớm máu. Bu tôi đưa cho tôi mấy quan tiền rồi nói:
– Dung, con chạy đến chỗ ông lang Mười mua ít thuốc cho thầy. Con cứ bảo người ta thầy con ho ra máu. Đi mau lên.
Thầy tôi vẫn đang ho, tôi ba chân bốn cẳng chạy đi, đến lúc trở về trời đã sáng hẳn. Chị Hạnh không còn quỳ nữa mà ngồi trong buồng, tôi mang thuốc xuống bếp sắc cho thầy. Sắc xong mang lên bu khẽ nói:
– Con đặt thuốc ở bàn đi, rồi vào buồng bu bảo.
Tôi gật đầu, đi theo bu. Bu đưa cho tôi bộ quần áo tứ thân bảo tôi mặc, bên ngoài hình như nhà ông Lý đã đến. Bu dặn dò tôi mấy câu rồi lại tất tưởi chạy ra, chị Hạnh ngồi bên cạnh vẫn mặc quần áo nâu mỏng manh. Tôi định quay sang hỏi chị Hạnh mấy câu xem vì sao sáng chị bị đánh, vì sao chị không thay quần áo thì đã thấy chị quay mặt đi. Có lẽ chị đang buồn không muốn nói chuyện, tôi cũng không còn cách nào khác đành ngó đầu ra ngoài. Nói thì nói vậy, chứ tôi làm gì đã biết mặt mũi ông Lý và hôn phu của chị Hạnh thế nào nên tò mò lắm liền đứng nép vào cửa buồng nhìn ra. Ôi cha, đến bao nhiêu là người khiến tôi hoa cả mắt, cái tráp lễ cũng sang lắm đấy. Tôi đứng một lúc lại quay sang chị Hạnh lựa lời an ủi. Chẳng biết chị có nghe không, nhưng tôi cứ nói. Đột nhiên bu tôi đi vào buồng đưa cho tôi tráp trầu rồi nói:
– Mang mau trầu ra mời các ông, các bà đi con.
Bên ngoài lại có tiếng cất lên:
– Con bé Dung lanh lợi hoạt bát lại hợp tuổi với cậu Bảo nhà ông Lý đây. Dưng mà bà Vương nói tuổi này vẫn chưa phải tuổi đẹp nên ông Lý hôm nay đến xin để mấy nữa ngày đẹp thì mang con bé về để ở bên nhà ông dạy phép tắc. Bao giờ con bé Dung đủ mười sáu tuổi thì hai đứa chính thành thân
Tôi nghe xong bất chợt sững người, chị Hạnh lại khóc, hai mắt chị đỏ hoe nhìn tôi cúi mặt nói: